Zero FIR म्हणजे काय? कोणत्याही पोलीस स्टेशनमध्ये FIR नोंदवण्याचा हक्क जाणून घ्या | What is Zero FIR? Know the right to lodge an FIR in any police station

 

झीरो एफ.आय.आर. (Zero FIR) म्हणजे काय? संपूर्ण माहिती मराठीत

आपल्या देशात अनेकदा असे प्रसंग उद्भवतात जिथे एखाद्या गुन्ह्याची तात्काळ नोंद करणे अत्यावश्यक असते, परंतु आपण ज्या पोलीस स्टेशनमध्ये पोहोचतो ते त्या गुन्ह्याच्या हद्दीत येत नाही. अशा परिस्थितीत बरेच नागरिक संभ्रमात पडतात. पण खरं तर भारतीय कायदा तुम्हाला कोणत्याही पोलीस स्टेशनमध्ये गुन्हा नोंदवण्याचा अधिकार देतो — यालाच झीरो एफ.आय.आर. (Zero FIR) म्हणतात.

या ब्लॉगमध्ये आपण सविस्तर जाणून घेणार आहोत की Zero FIR म्हणजे काय, त्याचे कायदेशीर आधार कोणते आहेत, कोणत्या गुन्ह्यांमध्ये ती लागू होते, आणि पोलीस नोंदवण्यास टाळाटाळ करत असतील तर नागरिक काय करू शकतात.

जर तुम्ही "Zero FIR काय आहे?", "झीरो एफ.आय.आर. कशी दाखल करायची?" किंवा "FIR नोंदवताना अडथळे आल्यास काय करावे?" हे शोधत असाल, तर हा लेख तुमच्यासाठी उपयुक्त ठरणार आहे.

---

झीरो एफ.आय.आर. म्हणजे काय?

झीरो एफ.आय.आर. ही अशी FIR असते जी कोणत्याही पोलीस स्टेशनमध्ये दाखल करता येते, मग तो गुन्हा त्या ठिकाणी घडलेला असो वा नसो.

ही एफ.आय.आर. ‘0’ क्रमांकाने (Serial Number) नोंदवली जाते, म्हणून हिला "झीरो एफ.आय.आर." असं म्हणतात. नंतर ती योग्य हद्दीतील पोलीस स्टेशनकडे वर्ग (Transfer) केली जाते आणि तपास सुरू होतो.

---

झीरो एफ.आय.आर. आवश्यक कधी ठरते?

• आपल्याला नेमकं कोणत्या पोलीस स्टेशनमध्ये तक्रार द्यायची हे माहित नसल्यास

• आपण जिथे आहोत, तिथं हद्दीच्या बाहेर गुन्हा घडला असल्यास

• आपत्कालीन परिस्थितीत त्वरित तक्रार दाखल करायची असल्यास

• पुरावे नष्ट होण्याची शक्यता असल्यास

---

गुन्ह्याचे प्रकार आणि झीरो एफ.आय.आर.

FIR नोंदवण्याआधी गुन्हा कोणत्या प्रकारात येतो हे समजणे महत्त्वाचे आहे.

1. दखलपात्र गुन्हे (Cognizable Offences)

• यामध्ये पोलिसांना वॉरंटशिवाय अटक करता येते.

• उदाहरणे: खून, बलात्कार, दरोडा इ.

• अशा गुन्ह्यांमध्ये झीरो एफ.आय.आर. त्वरित दाखल केली जाऊ शकते.

2. अदखलपात्र गुन्हे (Non-Cognizable Offences)

• यामध्ये पोलीस थेट अटक करू शकत नाहीत.

• मॅजिस्ट्रेटची परवानगी आवश्यक असते.

• उदाहरणे: शिवीगाळ, किरकोळ मारहाण इ.

---

झीरो एफ.आय.आर. नोंदवण्याचा कायदेशीर आधार

▶ BNSS 2023 - कलम 173

• कोणताही पोलीस स्टेशन तुमची तक्रार घ्यायलाच हवी. ही कायदेशीर जबाबदारी आहे.

▶ BNSS 2023 - कलम 112

• जर एखादा पोलीस अधिकारी झीरो एफ.आय.आर. नोंदवण्यास नकार देतो, तर त्याच्यावर कायदेशीर कारवाई केली जाऊ शकते.

• शिक्षा: एक वर्ष ते अधिक कालावधीपर्यंत तुरुंगवास

---

जर पोलीस एफ.आय.आर. नोंदवत नसतील तर काय करावे?

1. वरिष्ठ पोलीस अधिकारी (SP/CP) यांच्याकडे तक्रार करा

• ते स्वतः FIR दाखल करून तपास सुरू करू शकतात.

2. मानवाधिकार आयोगाकडे तक्रार

• तुमच्या हक्कांचे उल्लंघन झाल्यास येथे तक्रार करू शकता.

3. न्यायालयात (Court) अर्ज करा

• कोर्ट पोलीसांना FIR दाखल करण्याचे आदेश देऊ शकते.

---

झीरो एफ.आय.आर. चे फायदे

• गुन्हा कुठेही घडला असो, तुम्ही लगेच तक्रार करू शकता.

• पुरावे लवकर गोळा करता येतात, तपास वेळेत सुरू होतो.

• पोलीस टाळाटाळ करू शकत नाहीत — कायदा तुमच्या बाजूने आहे.

---

निष्कर्ष

झीरो एफ.आय.आर. (Zero FIR) ही संकल्पना सामान्य नागरिकांसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे, विशेषतः जेव्हा तातडीने तक्रार नोंदवणे गरजेचे असते आणि गुन्हा ज्या पोलीस स्टेशनच्या हद्दीत घडला आहे तेथे पोहोचणे शक्य नसते. भारतीय कायद्याने (BNSS 2023) दिलेल्या अधिकारांनुसार, नागरिक कोणत्याही पोलीस स्टेशनमध्ये दखलपात्र गुन्ह्याची (Cognizable Offence) तक्रार झीरो एफ.आय.आर. स्वरूपात दाखल करू शकतात.

जर पोलीस तुमची तक्रार नोंदवण्यास नकार देत असतील, तर तुम्ही वरिष्ठ पोलीस अधिकारी, मानवाधिकार आयोग, किंवा थेट न्यायालयात दाद मागू शकता. तसेच, कलम 112 अंतर्गत अशा पोलीस कर्मचाऱ्यांवर कायदेशीर कारवाई देखील होऊ शकते.

म्हणूनच, तुम्ही कोणत्याही भागात असलात तरीही, तुमच्यावर अन्याय झाल्यास त्वरित झीरो एफ.आय.आर. नोंदवा आणि कायद्याच्या मदतीने तुमचा हक्क मिळवा. FIR नोंदवणे हा तुमचा हक्क आहे, पोलिसांची कृपा नाही — हे लक्षात ठेवा.

Zero FIR बाबत वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)

1. Zero FIR म्हणजे काय?

उत्तर: Zero FIR म्हणजे अशी FIR जी कोणत्याही पोलीस स्टेशनमध्ये दाखल करता येते, जरी गुन्हा त्या हद्दीत घडलेला नसला तरीही. ती '0' नंबरने नोंदवली जाते आणि नंतर योग्य हद्दीत वर्ग केली जाते.

2. Zero FIR कोणत्या गुन्ह्यांमध्ये लागू होते?

उत्तर: Zero FIR केवळ दखलपात्र गुन्ह्यांमध्ये (Cognizable Offences) लागू होते, जसे की खून, बलात्कार, दरोडा, अपहरण इत्यादी.

3. पोलीस Zero FIR नोंदवण्यास नकार देत असल्यास काय करावे?

उत्तर: अशा वेळी तुम्ही संबंधित S.P. / C.P., मानवाधिकार आयोग, किंवा न्यायालयात (Court) तक्रार दाखल करू शकता.

4. Zero FIR आणि सामान्य FIR मध्ये काय फरक आहे?

उत्तर: सामान्य FIR फक्त त्या पोलीस स्टेशनमध्ये दाखल केली जाते जिथे गुन्हा घडतो, तर Zero FIR कोणत्याही पोलीस स्टेशनमध्ये दाखल करता येते आणि नंतर योग्य ठिकाणी वर्ग केली जाते.

5. Zero FIR नोंदवणे हा कायद्याने अधिकार आहे का?

उत्तर: होय, BNSS 2023 च्या कलम 173 आणि 112 नुसार Zero FIR नोंदवण्याचा नागरिकांना पूर्ण अधिकार आहे, आणि पोलीसांना तक्रार घेणे बंधनकारक आहे.