भारतीय न्याय संहिता 2023 मध्ये मानहानी काय आहे? काय शिक्षा होते? | What is defamation in Indian Penal Code 2023? What was the punishment?

भारतीय न्याय संहिता 2023 अंतर्गत मानहानी कायदा: संपूर्ण मार्गदर्शक

आजच्या इंटरनेट युगात, सोशल मीडियावर किंवा सार्वजनिक मंचांवर व्यक्त केलेले शब्द काही क्षणांत लाखो लोकांपर्यंत पोहोचू शकतात. अशा परिस्थितीत एखाद्याची खोटी किंवा अपकीर्तिपूर्ण माहिती पसरवली गेल्यास, त्याचे मानसिक, सामाजिक व आर्थिक नुकसान होऊ शकते. यालाच कायद्याच्या भाषेत "मानहानी (Defamation)" असे म्हणतात.

भारतात मानहानीविरोधात कायदेशीर संरक्षण देणारा एक महत्त्वाचा कायदा म्हणजे भारतीय न्याय संहिता 2023 (Bharatiya Nyay Sanhita 2023). या संहितेतील कलम 356 मानहानीशी संबंधित गुन्हे आणि त्यावरील शिक्षेबाबत स्पष्ट तरतुदी प्रदान करते.

या ब्लॉगपोस्टमध्ये आपण मानहानी म्हणजे काय, तिचे प्रकार, कायदेशीर उपाय, आणि भारतीय न्याय संहिता 2023 अंतर्गत मान्य असलेली शिक्षा यावर सविस्तर माहिती घेणार आहोत.

मानहानी म्हणजे काय?

आजच्या डिजिटल युगात, व्यक्तीची प्रतिष्ठा म्हणजेच त्याचे सामाजिक, व्यावसायिक, आणि वैयक्तिक आयुष्याचे प्रतिबिंब असते. एखाद्याविरोधात अपकीर्तिपूर्ण विधाने, लेखन किंवा इतर कोणत्याही स्वरूपात केलेले आक्षेपार्ह प्रसारण हे "मानहानी (Defamation)" म्हणून ओळखले जाते. ही कृती कोणत्याही माध्यमातून घडू शकते – तोंडी, लेखी, छापील किंवा ऑनलाईन स्वरूपात.

---

मानहानीचे प्रकार

1. शाब्दिक मानहानी (Verbal Defamation):
   तोंडी किंवा सार्वजनिकरित्या केलेली बदनामी, जसे की खोटे आरोप लावणे.

2. छापील मानहानी (Libel):
   वर्तमानपत्र, मासिके, पुस्तकं, वेबसाईट किंवा सोशल मिडिया यांसारख्या माध्यमांतून केलेली लेखी बदनामी.

3. कोरीव मानहानी (Carved/Visual Defamation):
   भिंतींवर, वस्तूंवर किंवा चित्र-प्रतिमा वापरून केलेली प्रतिष्ठेची हानी.

---

कायदेशीर उपाय: फौजदारी व दिवाणी दावा

मानहानीच्या प्रकरणांमध्ये पीडित व्यक्ती दोन प्रकारचे कायदेशीर दावे करू शकते:

1. फौजदारी दावा (Criminal Case):
   यात दोषी व्यक्तीस शिक्षा (जेल) आणि दंड होऊ शकतो.

2. दिवाणी दावा (Civil Case):
   यात पीडित व्यक्तीस नुकसान भरपाई मिळते.

---

भारतीय न्याय संहिता 2023 (Bharatiya Nyay Sanhita 2023) अंतर्गत मानहानी – कलम 356

कलम 356(1):

मृत व्यक्तीविषयी असा मजकूर जो त्या व्यक्तीच्या जिवंत असतानाच्या प्रतिष्ठेला हानी पोहोचवू शकला असता, तोही मानहानी म्हणून समजला जाईल. तसेच, व्यक्ती, संस्था किंवा समूहाची प्रतिमा खराब करणारे लेखन, बोलणे किंवा कोरीव साहित्य हे देखील या कलमांतर्गत गुन्हा आहे.

कलम 356(2):

कोणत्याही व्यक्ती, कंपनी किंवा गटाविरोधात मानहानीकारक विधाने करणाऱ्यास २ वर्षांपर्यंत कारावास व दंड ठोठावला जाऊ शकतो.

कलम 356(3):

जाणीवपूर्वक बदनामी करणारे साहित्य छापणे किंवा कोरणे हे गुन्हे आहे. दोषी आढळल्यास २ वर्षांपर्यंत तुरुंगवास आणि दंड होऊ शकतो.

कलम 356(4):

मानहानीकारक छापील किंवा कोरीव साहित्य विकणाऱ्या व्यक्तीसही तोच शिक्षेचा नियम लागू होतो.

---

 निष्कर्ष (Conclusion)

मानहानी कायदा (Defamation Law) हा केवळ व्यक्तीची प्रतिष्ठा जपण्यासाठी नसून, समाजातील जबाबदार अभिव्यक्तीला दिशा देण्यासाठी देखील आवश्यक आहे. एखाद्याविरोधात खोटी किंवा आक्षेपार्ह माहिती प्रसारित करणे ही कायदेशीरदृष्ट्या गुन्हा मानला जातो आणि भारतीय न्याय संहिता 2023 अंतर्गत कलम 356 मध्ये त्यावरील शिक्षेबाबत स्पष्ट तरतुदी आहेत.

आजच्या डिजिटल युगात, सोशल मीडियावर केवळ शेअर किंवा पोस्ट करतानाही जबाबदारीने विचार करणे गरजेचे आहे. आपले शब्द, मते किंवा मजकूर कोणाच्या प्रतिष्ठेला धक्का देत नाही ना, हे लक्षात घेणे ही प्रत्येक नागरिकाची जबाबदारी आहे.

मानहानीचा बळी झाल्यास कायदेशीर मार्ग उपलब्ध आहेत — फौजदारी व दिवाणी दावे करून पीडित व्यक्ती आपल्या हक्कांचे संरक्षण करू शकते. त्यामुळे, माहिती व अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा वापर करताना कायद्याचे भान राखणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

FAQs – मानहानी कायदा / Defamation Law

1. मानहानी म्हणजे नेमकं काय?

उत्तर:

मानहानी म्हणजे एखाद्या व्यक्ती, संस्था किंवा समूहाची खोटी किंवा अपकीर्तिपूर्ण माहिती सार्वजनिकरित्या पसरवणे, ज्यामुळे त्यांच्या सामाजिक प्रतिष्ठेला हानी होते.

---

2. भारतात मानहानीचा कायदा कोणत्या कलमानुसार आहे?

उत्तर:

भारतीय न्याय संहिता 2023 अंतर्गत कलम 356 नुसार मानहानी संबंधित गुन्ह्यांची व्याख्या आणि शिक्षा याबाबत तरतुदी दिल्या आहेत.

---

3. फौजदारी आणि दिवाणी मानहानीमध्ये काय फरक आहे?

उत्तर:

फौजदारी मानहानीत दोषी व्यक्तीस शिक्षा किंवा दंड होतो, तर दिवाणी मानहानीत पीडित व्यक्तीस नुकसान भरपाई मागता येते.

---

4. कोणती वक्तव्ये मानहानी ठरू शकतात?

उत्तर:

कोणतेही खोटे, आक्षेपार्ह, बदनामीकारक विधान जे एखाद्याच्या प्रतिष्ठेला हानी पोहोचवते, ते मानहानीत गणले जाऊ शकते — शाब्दिक, छापील, ऑनलाईन किंवा कोरीव स्वरूपात.

---

5. ऑनलाईन किंवा सोशल मीडियावरील पोस्ट्सही मानहानी म्हणून धरल्या जातात का?

उत्तर:

होय, ऑनलाईन प्लॅटफॉर्मवर खोट्या किंवा अपकीर्तिपूर्ण गोष्टी पोस्ट केल्यास त्या देखील मानहानीच्या श्रेणीत येतात आणि त्यावर कायदेशीर कारवाई होऊ शकते.

---

6. कलम 356 अंतर्गत किती शिक्षा होऊ शकते?

उत्तर:

कलम 356 नुसार दोषी व्यक्तीस २ वर्षांपर्यंत तुरुंगवास व दंड होऊ शकतो.

---

7. जर मृत व्यक्तीविषयी बदनामीकारक वक्तव्य केलं, तर ते मानहानी आहे का?

उत्तर:

होय, जर मृत व्यक्ती जिवंत असता तर त्याच्या प्रतिष्ठेला हानी पोहोचली असती, अशा प्रकारचा मजकूरही मानहानी समजला जातो.